Een land – zoals Zuid-Afrika - leren kennen doe je het best door het te bezoeken. Of je kan er een tijdje gaan wonen; dat is wellicht nog beter. Maar ook via de literatuur kom je heel wat te weten over de ziel van een land of zijn volk. Daarom hier een klein overzichtje van waar je literaire reis zou kunnen starten.
Zuid-Afrika is een erg ‘verscheiden’ of caleidoscopisch land, met verschillende culturen die soms met maar ook vaak naast elkaar leven. Als je er een avontuurlijk reis van wil maken kan je naar believen kiezen uit Engelstalige of Afrikaanstalige boeken en lees je verhalen van zowel blanke, zwarte of gekleurde auteurs. Maar je kan het natuurlijk ook meer systematisch aanpakken en een bepaald traject volgen op je literaire trip.
De Plaasroman
Willen we Zuid-Afrika leren kennen van uit een Europees perspectief dan kunnen we misschien beginnen met wie het land het eerst ging koloniseren. Dat waren de Nederlanders die in de 17de eeuw met de VOC (de Verenigde Oost-Indische Compagnie) op de Kaap een nederzetting oprichtten om de schepen op weg naar het oosten te kunnen bevoorraden. De eerste boeren die vanuit de Kaap het binnenland introkken waren voor het merendeel van Nederlandse afkomst en de afstammelingen ervan noemen we doorgaans ‘Afrikaners’, of soms ook gewoon ‘Boeren’. De boerderij, of in het Afrikaans ‘de Plaas’, heeft in de boerencultuur altijd een bijzondere plaats ingenomen en ook vandaag blijft de symbolische betekenis van de boerderij nog erg actueel. De ‘plaas’ is als een klein koninkrijkje waar de boer, een beetje los of onafhankelijk van de rest van de wereld, zijn eigen autonome leven leidt. In de Afrikaanse literatuur spreken we trouwens over de ‘plaasroman’, een min of meer apart genre dat vooral tijdens de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw erg populair was en dat voor een groot stuk ook de echo’s bevat van de streek- of boerenromans uit de Europese literaire traditie.
Een vroege voorloper van de plaasroman werd, merkwaardig genoeg, in het Engels geschreven. The story of an African Farm van Olive Schreiner verscheen in 1883 en beschrijft het leven van drie kinderen die opgroeien op een kleine boerderij in de Karoo. Met zijn psychologische diepgang was het boek voor zijn tijd erg vooruitstrevend en eigenlijk is het veel moderner dan vele Afrikaanse plaasromans die later verschenen. De plaasroman van de jaren dertig en veertig van de twintigste eeuw werd immers gekenmerkt door een vrij conservatieve moraal en reflecteerde de waarden van een patriarchale samenleving. Meer recente auteurs gebruiken de plaasroman dan ook graag als uitgangspunt om de conservatieve ideologie achter het genre te ontmantelen of bloot te leggen. In the Heart of the Country (1977) van J.M. Coetzee is daarvan een mooi voorbeeld maar ook Etienne van Heerden begon zijn succesvolle schrijverscarrière met een herwerking van de plaasroman. Toorberg (1986) is een schitterende roman, een magisch-realistisch verhaal over de Toorberg-plaas in de Oostkaap met alle ingrediënten die zo kenmerkend zijn voor de Afrikaanse roman: de boerderij die fungeert als microkosmos, de bijna obsessieve aanwezigheid van de stamboom en de familiegeschiedenis, en de complexe verhoudingen tussen de verschillende groepen in de samenleving. Wil je kennismaken met de ziel en de essentie van de Afrikaners, dan is Toorberg misschien wel dé plaats om te beginnen.
Autobiografische verhalen: een eigen perspectief
Naast de boerenroman als kenmerkend genre kan je ook veel leren uit autobiografische verhalen. Opnieuw moeten we hier verwijzen naar Coetzee waarvan vooral later in zijn schrijverscarrière semi-autobiografische verhalen verschenen die mooi illustreren hoe het is om voor een kind of jongeman op te groeien in het rurale Zuid-Afrika. Met name Boyhood (1997) maar ook Youth (2002) zijn knappe gefictionaliseerde autobiografieën die een beeld schetsen van het leven in Zuid-Afrika tijdens de jaren vijftig van de vorige eeuw. Coetzee schrijft in het Engels maar qua thematiek zijn zijn verhalen en teksten zeer ‘Afrikaans’. Zijn ouders waren immers Afrikaners maar uit onvrede met het conservatieve en op de apartheid gerichte Afrikanernationalisme kozen ze ervoor om hun kinderen op te voeden en school te laten lopen in het Engels.
Even interessant zijn de mémoires van André Brink die in 'n Vurk in die pad (2009) uitgebreid ingaat op de wortels van zijn schrijverschap. Verrassend zijn trouwens de gelijkenissen met de familiale achtergrond van Coetzee. Hun vaders waren beiden juridisch gevormd terwijl hun moeders actief waren in het onderwijs.
Verhalen over de bruine gemeenschap
Met Brink, Coetzee en Van Heerden blijven we echter binnen de blanke en bevoorrechte gemeenschap van Zuid-Afrika. Wie het land ook graag vanuit een ander perspectief benadert, kan terecht bij Andrew Scholtz. Zijn boek Vatmaar: 'n Lewendagse Verhaal Van 'n Tyd Wat Nie Meer is Nie (1997) vertelt het verhaal van de ‘bruinmense’ in Zuid-Afrika. Zijn relaas, een volksvertelling ontstaan uit de folklore en orale literatuur, situeert zich in de dun bevolkte Noord-Kaap met exotische plaatsnamen als Putsonderwater, Danielskuil, Koopmansfontein, of Grondneus.
Literatuur vanuit het perspectief van de zwarte gemeenschap
Zakes Mda is een boeiend en verdienstelijk schrijver uit de zwarte gemeenschap. Verschillende van zijn romans gaan over de ‘struggle’ of het zwarte verzet tegen de apartheid maar zijn meer recente boeken nemen evengoed de corruptie en het wanbeleid van de huidige machthebbers op de korrel. Een aanrader is Ways of Dying (1995) over de vroege jaren negentig, de woelige periode tussen de vrijlating van Mandela en de eerste vrije verkiezingen.
Vrouwelijke schrijfsters
Behalve Olive Schreiner bevat dit overzichtje geen enkele vrouwelijke auteur en dus zetten we dat hier even recht. Nadine Gordimer kreeg voor haar werk in 1991 de nobelprijs, waarmee ze Coetzee vooraf ging (die hem kreeg in 2003). Een aanrader is haar roman The Conservationist (1972). Van de hedendaagse vrouwelijke auteurs is vooral Antjie Krog (Country of my Skull, 1998) het vermelden waard en zelf ben ik een grote fan van Ingrid Winterbach die met Die boek van toeval en toeverlaat (2006) een bloedmooie roman schreef.
Daarmee is het lijstje zeker niet volledig. Zuid-Afrika kent ongemeen boeiende schrijvers, zowel mannen als vrouwen, wit of zwart. Zuid-Afrikaanse verhalen lezen is altijd verrassend, even verrassend als een bezoekje aan het land zelf.
Ludo Teeuwen
Boekenlijst
Brink, André: 'n Vurk in die pad: 'n memoir (2009). Vertaling: Tweesprong. Zuid-Afrikaanse memoires (2009)
Coetzee, J.M.: In the Heart of the Country (1977). Vertaling: In het hart van het land (2003)
Coetzee, J.M.: Boyhood: Scenes from Provincial Life (1998). Vertaling: Jongensjaren: scènes uit de provincie (1997, 2002)
Coetzee, J.M.: Youth: Scenes from Provincial Life II (2003). Vertaling: Portret van een jongeman (2002)
Gordimer, Nadine: The Conservationist (1972). Vertaling: Een dode zwarte man (1976)
Krog, Antjie: Country of my Skull (1998). Vertaling: De kleur van je hart (2000)
Mda, Zakes: Ways of Dying (1995). Vertaling: Rouwer van beroep (2002)
Scholtz, A.H.M: Vatmaar: 'n Lewendagse Verhaal Van 'n Tyd Wat Nie Meer is Nie (1997). Vertaling: Vatmaar; een levensecht verhaal over een tijd die voorbij is (1997)
Schreiner, Olive: The Story of an African Farm (1883). Vertaling: Een plaats in Afrika (1997)
Van Heerden, Etienne: Toorberg (1986). Vertaling: De betoverde berg (1992)
Winterbach, Ingrid: Die boek van toeval en toeverlaat (2006). Vertaling: Het boek van toeval en toeverlaat (2008)
Alle boeken te verkrijgen via bestelling bij Boekhandel de Kleine Johannes Leuven via emailadres : info@de-kleine-johannes.be
Hartklopleden krijgen 10% korting !
